Kościół parafialny św. Jacka

WROCłAW – SWOJCZYCE EWANGELICKI KOŚCIÓł PARAFIALNY

Prostokątna konstrukcja szkieletowa z wtopionym prezbiterium i zakrystią. Patron: Zarząd miejski miasta Wrocław. Źródła i literatura: Kronika kościelna w archiwum parafii.

HISTORIA BUDOWY

W posiadającej od 1292 roku niemieckie prawa wsi Swojczyce kościół zbudowano już w 1353 roku, a proboszcza obdarowano dwoma włókami ziemi. Majątek Swojczyce, należący do Szpitala im Swiętej Trójcy, podlegał, podobnie jak wszystkie dobra szpitalne, wrocławskiemu Zarządowi Miejskiemu, pełniącego rolę kuratora. 1 listopada 1536 kościół, jak i cała wieś, padły ofiarą pożaru. Kościoła nie odbudowano w poprzednim miejscu, lecz na piaszczystym wzgórzu z dala od odnogi Widawy, aby uchronić budowlę od powodzi. W 1555 roku zarząd obsadził 4 wrocławskie kościoły wiejskie ewangelickimi pastorami; w ten sposób do Swojczyc trafił pierwszy ewangelicki duchowny. W 1630 roku kościół tak gruntownie przebudowano, że w zasadzie można było mówić o zupełnie nowym budynku. W każdym razie, w mowie wygłoszonej w czasie uroczystości poświęcenia budowli w dniu św. Michała w 1631 roku, Jego Wielebność Michael Herrmann, diakon kościoła pod wezwaniem Marii Magdaleny i kaznodzieja w kościele pod wezwaniem Swiętej Trójcy, rzekł: Nasi przodkowie sądzili być może, że odbudowany po pożarze w 1536 roku kościół postoi dłużej. W 1637 odlano dwa dzwony; te służące wcześniej padły ofiarą wojny. 5 lutego 1654 Komisja Redukcyjna zamknęła kościół w Swojczycach. Ewangelikom przywróciła go dopiero Konwencja z Altstadt w 1707 roku. Już w 1708 roku kościół powiększono o 12 łokci, a w 1710 (od 1 kwietnia do 16 sierpnia) dobudowano wieżę, w której umieszczono wiszące dotąd w wolnostojącym belkowaniu odlane w 1637 roku dzwony. Jak głosi testament Anny Marii Stachin z 1719 roku, między 1719 a 1723 zbudowano nowy pozytyw ( Instrument poprzedzający organy ) . W tym samym roku pastor zamówił nowe stalle, mimo, że z własnej kieszeni musiał opłacić także przeróbkę pozytywu. W roku 1754 kościołowi ufundowano zegar na wieży z inskrypcją „od A. Schöpke”.

W 1797 organmistrz Engler skonstruował znajdujące się teraz w kościele organy z 9 rejestrami i jednym miechem (umożliwiającym kalikowanie). W 1804 kościół przeszedł gruntowny remont: czyszczenie i malowanie empor, złocenie ołtarza i organów, ulepszenie połączenia między wieżą a kościołem oraz instalację piorunochronu. W 1808 r. wbudowano nowa lożę, w 1810 przeprowadzono kolejny remont, odnowiono pokrycie wieży gontami oraz zbudowano nad zegarem nowe belkowanie do wieszania dzwonów. W 1823 roku odnowiono ogrodzenie cmentarza: metalowe sztachety na murowanym cokole. W 1839 roku powiększono cmentarz. W 1843 roku Swojczyce zostały sprzedane radcy handlowemu Ferdynandowi Schöllerowi, który został tym samym ich nadzorcą. W tym samym roku rozpoczęto trzeci remont (prostowanie wieży); w 1846 świętowano ponowne nałożenie hełmu. Czwarty remont wieży trwał od 16 czerwca do 7 sierpnia 1864 roku: wieżę pokryto wówczas blacha cynkową i odrestaurowano zainstalowany 1 lipca hełm. W 1889 roku wieża oderwała się od zachodniej ściany szczytowej nawy. Odbudowę wieży i ściany (surowa cegła) zlecono murarzowi E. Riedeigerowi z Parchwitz koło Kanth. Hełm nasadzono 6 września 1890 roku, trzy nowe dzwony, zamówione we Wrocławiu u Geitnera, zawieszono natomiast 24 września. W 1899 doszło do gruntownej renowacji muru okalającego cmentarz. Dopisane ręcznie: Dzwony usunięto w czasie I wojny światowej. Następnie, w czasie II wojny światowej, 2 spośród trzech odnowionych dzwonów…….(dalej nieczytelne).

OPIS BUDOWLI

Obecnie kościół jest prostokątna konstrukcją z apsydą i dobudowaną w południowo – wschodnim rogu zakrystią. Konstrukcja szkieletowa stron: północnej, wschodniej i południowej wykonana jest z cegieł, strona zachodnia i cokół zostały natomiast przerobione w czasie budowy wieży w cegle surowej, przez co kościół znacznie stracił na wyglądzie. Ściany południowa i północna mają po 2 rzędy okien: dolny rząd to okna zakończone prostoliniowo, górny ; łukiem. Okna znajdujące się na ścianie wschodniej, również łukowate, powiększono z czasem w dół. Zbudowana w 1630 roku konstrukcja zawierała w sobie początkowo tylko jedną nawę, odpowiadającą dzisiejszej nawie środkowej. Jako dowód mogą posłużyć krokwie dachowe, które do dziś zachowały się w swojej oryginalnym nachyleniu w stronę wschodniej ściany szczytowej. Jak wynika to z zachowanego planu przebudowy z 1709 roku, na tym planie budowli dokonano na północnej i południowej ścianie przebudowy i poszerzenia w celu zainstalowania empory, przy czym na stropie zamocowano nowe krokwie o bardziej płaskim kącie nachylenia. Świadczą o tym także usztywniające słupy więźby dachowej nad górnymi oknami dobudówek, jak i okucia północnych drzwi, których kształt pochodzi z XVIII wieku. Wnętrze jest podporządkowane wbudowanym emporom. Zachodnia empora, na której znajdują się organy, została zbudowana przed obydwoma emporami podłużnymi. Jedna z nich sięga po północnej stronie aż do prezbiterium. Płaski strop belkowy nieco przytłacza to stosunkowo niskie pomieszczenie. Ambona znajduje się w prawym rogu prezbiterium i jest dostępna poprzez wychodzące z zakrystii schody, których zadaszenie wystaje nad dach zakrystii. Dekoracja: biel z niebieskimi marmurkami na suficie i na wybrzuszeniach empor.

WYKOŃCZENIE

Ołtarz: drewno, barok. Proste formy. Środek jest osłonięty korynckimi kolumnami. W górnej części symbol Trójcy Świętej i dwa aniołki. Znajdujący się w tej części początkowo obraz przedstawiający Ostatnią Wieczerzę, spróchniał. Dodajmy, że tworzył on logiczną całość z zachowanymi do dziś, malowane tuszem obrazami: umieszczonym wyżej, przedstawiającym Narodziny, oraz niżej, (Wniebowzięcie). „Ostatnia Wieczerza” została zastąpiona w 1916 roku przez namalowany i ufundowany przez właściciela majątku, Oscara Höhlmanna, obraz „Jezus Chrystus i tonący św. Piotr”. Ambona: prosta forma, późny XVII wiek. Chrzcielnica: nowogotycka, datowana 1865. Stara chrzcielnica: średnica około 1 m., w stylu XV wieku. Ilust. 96. Ośmiokątna, ścianki prostokątne, profilowane, w powstałych w ten sposób niszach: chrzest Jezusa Chrystusa, siedząca Madonna (?), siedzący święty (Andrzej), pięć aniołków z przyrządami do tortur. Chrzcielnica, do 1932 na pół zakopana na prawo od wejścia, znajduje się obecnie znów w ogrodzie dominium. Znaczące dzieło w stylu śląskiego baroku. Organy: Zbudowane przez Jana Gottl. Englera z Wrocławia (1796-97) – L. Urgmeister, Budowa organów na Sląsku, Strasburg 1926, str. XXXIII. Na ścianach: Liczne czaszki w szklanych pojemnikach, z XIX wieku. Ku pamięci zmarłych w młodym wieku. Zwyczaj obecnie niepraktykowany. W zakrystii: Fotel, XVIII wiek. Na tylnej ścianie fotela skórzane obicie z wypalonym ornamentem i dwugłowym orłem. Konfesjonał: prosty, wbudowany w róg, XVIII wiek Na posadzce: Świeczniki, barokowe, o rzeźbionych głowicach i toczonych trzonkach. Wcześniej używane w czasie pogrzebów.

RZEŹBY

Od 1930 r. w Muzeum Sztuki: – Pieta, wydrążone drewno lipowe. Wys. 0,95 m, Śląsk, około 1470. Stara wersja została w dużym stopniu oczyszczona i zakonserwowana. Złoty płaszcz, podszewka niebieska, cokół i ława zielone, oparcie czerwone. Wspaniałe dzieło śląskiego baroku, ok. 1470. – Madonna z dzieciątkiem, stojąca. Wydrążona lipa, wys. 1,15 m, Śląsk, ok.. 1480. Zachowana duża część oryginalnej wersji. Ząbki korony, jak i ramię dzieciątka, odłamane. Fragment ołtarza. – Krucyfiks. Lipa, pełna, Wys. 1,01 m. Śląsk, ok. 1480. Brakuje ramienia i krzyża. Resztki oryginalnej wersji. – Półfigura Świętego (Jan Ewangelista?). Płaskorzeźba, lekko wydrążona. Lipa. Wys. 0,62 m. Śląsk, ok. 1500. Twarz w wersji oryginalnej, brakuje rąk. Fragment ołtarza. – Anioł asystujący przy chrzcie. Lipa, pełna, z tyłu niedopracowana. Wys. 1, 60 m, z początków XVIII wieku. Oczyszczona w muzeum wersja. Postać i skrzydła srebrne i złote.

OBRAZY

W prezbiterium: – David błogosławiony przez Nathana, olej/płótno, wys. 0,76 m., szer. 0,67 m. Datowane: 1738. Z prawej strony stóp Nathana podpis: IGG (J. G. Geißler?) Stara rama, konieczna konserwacja. – Adoracja pasterzy, olej na desce lipowej. Wys. 1,70 m, szer.1,02 m, XVIII wiek. Prawdopodobnie wzorowane na włoskim oryginale. W starej, zdobionej ornamentami ramie. Na emporze:- Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, olej/płótno, wys. 0, 97 m, szer. 0, 76 m. Datowane 1744. Z herbem rodzinnym. Konieczna konserwacja.

OBECNIE W MUZEUM SZTUKI

• Góra Kalwaria. Tempera na desce z drzewa iglastego. Wys. 1, 62 m, szer. 1, 34 m. Datowana 1516. Zardzewiał w muzeum. Na popręgu konia, w medalionie, monogram IK ze znakiem mistrzowskim. W lewym dolnym rogu rok.. Profilowana złota rama z XIX wieku. – Adoracja pasterzy. Tempera na desce z drzewa iglastego, z tyłu pomalowana. Wys. 1, 42 m, szer. 1, 05 m. W prawym dolnym rogu monogram IK, nowa rama. Tylna strona: pod łukiem koszowym na pejzażu postaci siedmiu apostołów: Jana Ewangelisty, Jakuba Starszego, Szymona i Judy Tadeusza, Mateusza, Jakuba Młodszego, Barnabasza (?). – Zmartwychwstanie. Tempera na desce z drzewa iglastego, wys. 1,42 m., szer.1, 05 m. Na dole po prawej stronie monogram IK. Oryginalna, pozłacana i grawerowana rama z elementem roślinnym z przodu, prosta z tyłu. Z lewej strony stare zawiasy. Z tyłu 6 apostołów: Piotr, Andrzej, Paweł, Filip, Bartłomiej i Mateusz.

tłumaczenie: mgr Anna Klejna

PS: Cenne i zabytkowe eksponaty z kościoła na Swojczycach zostały zdeponowane i wyeksponowane w muzeum archidiecezjalnym we Wrocławiu. Gorące podziękowania kieruję w stronę pana Tadeusza Redera, który udostępnił w całości materiał wykorzystany jako treść tego artykułu.